Λαογραφικά αντικείμενα

Λαογραφικά αντικείμενα

Τα αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν παλιά στο σπίτι ήταν πολλά και διέφεραν από περιοχή σε περιοχή. Παρακάτω, θα δούμε μερικά από αυτά τα αντικείμενα και τη χρήση τους.

ΥΦΑΝΣΗ

Ο αργαλειός: Εδώ υφαίνονταν τα ρούχα της οικογένειας. Χοντρά κλινοσκεπάσματα, στρωσίδια για το σπίτι, σεντόνια και τραπεζομάντηλα και υφάσματα βαμβακερά και μεταξωτά για το ράψιμο των ρούχων. Τα σύνεργα πολλά. Η ρόκα και το αδράχτι για την δημιουργία του νήματος. Πριν από αυτά,- όταν για πρώτη ύλη για νήμα χρησιμοποιούνταν το σπάρτο-, ο λάκκος για το χτύπημα και τα λανάρια για το ξάσιμο. Τέλος η ανέμη για το τύλιγμα του έτοιμου νήματος.

ΡΟΥΧΑ

Για το σπίτι

Μπαντανία ή Βελέντζα: Μάλλινο κλινοσκέπασμα, φτιαγμένο από πρόβειο μαλλί, με μάλλινο υφάδι και στημόνι. Η μπαντανία υφαινόταν πάντα στο διπλό από το επιθυμητό μήκος και μετά το υφασμένο ρούχο το έβαζαν στην νεροτριβή, όπου και ‘έμπαινε’ και γινόταν γεμάτο και κρουστό.

Ιράμι ή χράμι: Μάλλινο κλινοσκέπασμα από πρόβειο μαλλί. Υφαινόταν με μάλλινο υφάδι και βαμβακερό στημόνι. Ήταν το είδος που συχνά γινόταν και κεντητό.

Σάϊσμα: Μάλλινο στρωσίδι από γίδινο-τράγιο μαλλί. Είχε μάλλινο στημόνι και υφάδι και έμπαινε και αυτό στην νεροτριβή όπως η μπαντανία. Είχε συνήθως χρώμα σκούρο γκρι-καφέ και σπάνια λευκό. Τα σαΐσματα τα έστρωναν πάνω στο πάτωμα για να κοιμηθούν στρωματσάδα, ή πάνω στο χώμα όταν κοιμόντουσαν στα κτήματα. Το σάϊσμα έχει το χαρακτηριστικό ότι δεν παίρνει εύκολα φωτιά και γι αυτό είναι καλό στρωσίδι για γύρω από το τζάκι.

Τσαντήλι: Είδος λεπτού σαΐσματος με διαστάσεις περίπου 50×100 cm που χρησιμοποιούνταν στο λιοτρίβι για την εξαγωγή του λαδιού από τον πολτό της ελιάς.

Στρωσίδι από λινάρι ή σπάρτο: Συχνά χρησιμοποιούταν το σπάρτο για να φτιάξουν φθηνό νήμα που βαφόταν και υφαινόταν, σκέτο ή με κεντήματα. Για να γίνει νήμα μάζευαν τα σπάρτα, τα έβαζαν για μέρες στο νερό σε κάποιο ρέμα, μετά τα πέρναγαν από θερμό νερό, τα ξεφλούδιζαν, τα έξεναν, τα έγνεθαν και τα έκαναν νήμα. Κόπος πολύς για να φτιαχτεί. Μετά με το νήμα αυτό έφτιαχναν στρωσίδια για το πάτωμα, ή θήκη /κάλυμμα για στρώμα κρεβατιού, μέσα στο οποίο έβαζαν σανό ή φλέτσια καλαμποκιού. Με σκέτο το νήμα από σπάρτο, ή με νήμα από λινάρι ύφαιναν επίσης χοντρά πανιά για καθημερινές χρήσεις (π.χ λιόπανα, τσουβάλια, πρόχειρα σακούλια κλπ).

Κουβέρτα κουπωτή: Ειδικό σχέδιο κουβέρτας από πρόβειο μαλλί με μάλλινο υφάδι και ειδικό λεπτό βαμβακερό νήμα για στημόνι και ανάγλυφα σχέδια.

Κουρελού: Παλιά πανιά και ρούχα κόβονταν σε λουρίδες που υφαίνονταν σε βαμβακερό στημόνι, σαν στρωσίδια του σπιτιού. Μερικές κουρελούδες ήταν υφασμένες σαν φλοκάτες. Όλα τα ρούχα που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι μπαλώνονταν και χρησιμοποιούνταν μέχρι να φθαρούν πολύ. Σαν έφταναν να είναι πολύ φθαρμένα τα έκοβαν και τα ύφαιναν κουρελούδες, πάντα στο πνεύμα του να μην πηγαίνει τίποτα χαμένο.

Κουκουλάρικο: Λεπτό πανί από μετάξι, υφασμένο σε ίδιο στημόνι και υφάδι, που χρησιμοποιούνταν για σεντόνια και τραπεζομάντηλα.

Αλατζάς: Χοντρό βαμβακερό πανί. Συχνά καρώ λευκό μπλε, λευκό κόκκινο ή μονόχρωμο. Χρησιμοποιούνταν για πρόχειρα σεντόνια, τραπεζομάντηλα, αλλά και για να φτιάχνουν ρούχα και εσώρουχα.

Λιόπανα: Λιναρένια υφαντά πανιά για το μάζεμα των ελιών. Αναγκαστικά μικρά σε μέγεθος (περίπου 2χ3 μέτρα, και αρκετά βαριά σε σχέση με τα τεράστια πλαστικά σημερινά).

Τραγολιόπανα: Λιόπανα φτιαγμένα από τράγιο μαλλί αραιο- υφασμένο, για να κρατά τον καρπό της ελιάς χωρίς να είναι πολύ βαρύ.

Κιλίμι για άλογο: Μικρό ιράμι ή φλοκωτό, με πολλά χρώματα και κέντημα, που έμπαινε πάνω από το σαμάρι του ζώου. Το χρησιμοποιούσαν όταν οι άνθρωποι πήγαιναν επισκέψεις για γιορτές, εκδηλώσεις, ή δουλειές σε άλλα χωριά και στο παζάρι. Ήταν μέρος της καλής/επίσημης εμφάνισης.

Καπότα: Κάπα που φορούσαν οι βοσκοί, φτιαγμένη από πρόβειο μαλλί, που ήταν ζεστό και σου επέτρεπε να καθίσεις χάμω, ή πάνω στις πέτρες χωρίς να βραχείς.

Γιούρντα: Μακριά καζάκα από μάλλινο ύφασμα για τις γυναίκες.

Ταγάρι ή Σακκούλι: Μάλλινο, υφασμένο στον αργαλειό, για καθημερινή και αλλά και για «καλή» χρήση. Το καθημερινό ήταν συχνά μονόχρωμο από σκίνο ή λινάρι, και χρησιμοποιούνταν για να βάζουν μέσα το ψωμί, το κρασί ή τα εργαλεία που έπαιρναν στις αγροτικές δουλειές. Το καλό ήταν μάλλινο, πολύχρωμο, κεντητό ή ριγέ και το παίρνανε μαζί όταν πήγαιναν στο παζάρι, ή πήγαιναν επισκέψεις σε γιορτές ή εκδηλώσεις σε συγγενείς σε άλλα χωριά.

ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ

Γουρνοτσάρουχα: Φτιαγμένα από χοιρόδερμα ραμμένο με σπάγγο, στο πάνω μέρος του οποίου συχνά ραβόταν μάλλινο πανί. Παρά το ότι σαν παπούτσι ήταν εύκολο και φθηνό, και πάλι πολλοί ήταν ξυπόλυτοι ακόμα και με τα χιόνια του χειμώνα. Το ίδιο και τα παιδιά που αστειευόμενος ο δάσκαλος την δεκαετία του 30 -40 αποκαλούσε ‘ξυπόλυτο τάγμα’.

Παπούτσια: Συνήθως είχαν ένα μόνον ζευγάρι για την εκκλησιά και τις πιο ‘καλές΄ περιπτώσεις. Όταν μάλιστα πήγαιναν στο παζάρι, ή σε πανηγύρι σε κάποιο άλλο χωριό, τα παπούτσια τους τα κρέμαγαν στο σαμάρι του μουλαριού και τα φορούσαν μόλις έφταναν, για να μην τα χαλάσουν περπατώντας στα μονοπάτια.

Ρόδα: Με ένα κομμάτι από ρόδα και δέρμα φτιαχνόταν ένα είδος σκληρής και ανθεκτικής παντόφλας, ιδανικής για τις αγροτικές δουλειές . Ήταν το πιο κοινό παπούτσι για άντρες και γυναίκες.

ΕΠΙΠΛΑ

Κρεβάτι: Χειροποίητο από ξύλο. Αποτελείται από 2 ξύλινες βάσεις πάνω στις οποίες έβαζαν κατά μήκος χοντρές σανίδες. Πάνω στις σανίδες έμπαινε το στρώμα που αποτελούσε μια θήκη φτιαγμένη από σπάρτο ή λινάρι, γεμισμένη με σανό ή ξερά φλέτσια από τα καλαμπόκια.

Αμπάρι / Κασόνι: Μεγάλο ξύλινο κασόνι, συνήθως με 2 χώρους όπου φυλασσόταν το γέννημα(= το σιτάρι) και το καλαμπόκι. Από εκεί έπαιρναν σταδιακά ποσότητες από σιτάρι για να το πάνε στον μύλο να το αλέσει να το κάνει αλεύρι.

Σοφράς: Χαμηλό τραπέζι στο οποίο έτρωγε η οικογένεια καθισμένη οκλαδόν στο πάτωμα.

Κασέλα: Ξύλινο μπαούλο, μερικές φορές ζωγραφιστό όπου φυλάσσονταν ρούχα, ασπρόρουχα, σεντόνια και πετσέτες.

Μπαούλο

Σκαμνί

Νάκα: Το κρεβάτι-κούνια των μωρών που το μετέφερε στον ώμο η μητέρα στο χωράφι και στις δουλειές. Στο σπίτι το κρεμούσαν από κάποιο δοκάρι, στο χωράφι από κάποιο δέντρο, ώστε το μωρό να είναι ασφαλές και να το κουνάνε να ησυχάζει. Χρησιμοποιούνταν για τα μωρά μέχρι κάποιων μηνών που ήταν τυλιγμένα στις φασκιές κι έτσι μπορούσαν να ‘χωρούν’ στην νάκα. Φτιαγμένη από δέρμα και ξύλο.

Η Νάκα και η Σαρμάνιτσα – Κείμενο της Ειρήνης Θεοδωροπούλου- Νοεμ 2018

Η νάκα, η σαρμανίτσα κι άλλα παλιά κι αξέχαστα…

Όσοι δεν γνώρισαν τη νάκα, γνώρισαν τη σαρμανίτσα κι όσοι δεν τα γνώρισαν, σίγουρα έχουν κάπου ακούσει το τραγούδι της Χάιδως:

Τι να σε κάνω Χάιδω μου δεν μπορώ

ορέ και εσύ θέλεις παιχνίδια

και εγώ παιχνίδια Χάιδω δεν μπορώ.

Άιντε δεν μπορώ.

Τι να σε κάνω Χάιδω μου δεν μπορώ

ορέ παιχνίδια να σου παίξω

θέλεις στην κούνια Χάιδω βάλε με

ορέ θέλεις στην σαρμανίτσα

και με το πόδι σ’ Χάιδω μ’ κούνα με

άιντε κούναμε.και με το χέρι γνέσε….

Πολυάσχολες οι γυναίκες του παλιού καιρού μαζί με τις τόσες αγροτικές ασχολίες, είχαν και τη φροντίδα της μητρικής … ιδιότητας… Αν δεν κουβαλούσαν ζαλωματιές από ξύλα, κλαριά ή τσουβάλια και καλάθια, κουβαλούσαν στη νάκα το νεογέννητο για να πάνε να θερίσουν ή να τρυγήσουν ή τέλος πάντων να συνεισφέρουν στο μόχθο της επιβίωσης με τα ακούραστα χέρια την υπηρεσία τους. Έβαναν το μωρό στη νάκα και τρέχανε στα χωράφια. Η νάκα ήταν δερμάτινη με μάκρος περίπου ένα μέτρο, πλατύτερη στο πάνω μέρος και στενότερη στο κάτω. Στα πλάγια ήταν προσαρμοσμένα δύο ξύλα που εξείχαν λίγο. Στις εξοχές των ξύλων στήριζαν δερμάτινες λουρίδες, σαν λαβές, για να τις πιάνουν και να μεταφέρουν τη νάκα. Το εξωτερικό της ήταν στολισμένο με χάντρες και δερμάτινα κεντήματα. Τα ξύλα ήταν από παλιούρι (άγριο αγκαθωτό φυτό) για να προστατεύεται το παιδί από το μάτιασμα.

Η σαρμανίτσα ήταν ένα είδος κούνιας που χρησιμοποιείτο στην περιοχή της Ηπείρου, όπου κοίμιζαν και κουνούσαν τα μωρά, το οποίο κούνημα γινόταν και με τα πόδια, όταν η μάνα είχε πιασμένα τα χέρια με γνέσιμο, μπάλωμα, ή πλέξιμο. Είναι μικρό ξύλινο φορητό κρεβατάκι, καμωμένο από τρεις κοντόπλατες σανίδες καρφωμένες σε σχήμα σκαφιδιού και στερεωμένες σε δύο τέτοιες κάθετες με στρογγυλή βάση, πλατύτερη και πιο ψηλή προς το κεφάλι και χαμηλότερη των ποδαριών η άλλη. Εκεί το νανούριζαν και σιγά σιγά το’ παίρνει ο ύπνος…

Πάρε το ύπνε το παιδί,

κι άμε το στα περβόλια.

Γέμισε τα στηθάκια του,

γαρύφαλλα και ρόδα.

Κοιμήσου εσύ, μωράκι μου,

σε κούνια καρυδένια,

σε ρουχαλάκια κεντητά

και μαργαριταρένια.

Κοιμήσου με τη ζάχαρη,

κοιμήσου με το μέλι

και νίψου με το ανθόνερο,

που νίβονται οι αγγέλοι.

….. …. ……

ΣΚΕΥΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ

ΝΕΡΟ / ΠΛΥΣΗ

Η βούτα: Μεγάλο ξύλινο ανοιχτό επάνω δοχείο για την μεταφορά νερού για διάφορες χρήσεις από τον Κάναλο,- την βρύση στο σπίτι. Τις βούτες κουβαλούσαν με τα μουλάρια- τις φόρτωναν ανά 2 μια σε κάθε πλευρά του σαμαριού.

Η βαρέλα: Κλειστό μικρότερο βαρελάκι για μεταφορά και αποθήκευση πόσιμου νερού από τον Κάναλο, ή τα πηγάδια.

Η στάμνα: Πήλινο δοχείο για να μεταφέρει αλλά και να κρατά δροσερό το πόσιμο νερό στο σπίτι.

Το μπουγιέλο: Σιδερένιος κουβάς για να βγάζουμε νερό από το πηγάδι, ή για την μεταφορά νερού/υγρών.

Το λεβέτι: Το μεγάλο καζάνι.

Το χαρανί: Το μικρό καζάνι- ή μεγάλη κατσαρόλα

Το ασκί ή τουλούμι: Ασκός για το κρασί φτιαγμένο από δέρμα κατσικιού.

Ο κόπανος: Για το πλύσιμο των χοντρών ρούχων

ΨΩΜΙ

Το σκαφίδι: Ξύλινη σκάφη μέσα στην οποία ζύμωναν το ψωμί

Η ξύστρα: Το σιδερένιο εργαλείο με το οποίο ξύνανε και καθάριζαν τα υπολείμματα ζυμαριού από το σκαφίδι

Το πλαστήρι: Εδώ πάνω έπλαθαν τα καρβέλια του ψωμιού. Αρκετά σπίτια είχαν μικρότερο χωριστό πλαστήρι για τα πρόσφορα.

Η πινακωτή: Σανίδα με μικρά χωρίσματα στα οποία τοποθετούσαν τα πλασμένα καρβέλια του ψωμιού. Εδώ τα σκέπαζαν με πανί και τα τύλιγαν με κουβέρτα και τα άφηναν για να ζεσταθεί και να φουσκώσει η ζύμη πριν να τα βάλουν στον φούρνο να τα ψήσουν.

Το φτυάρι του φούρνου: Ξύλινο φτυάρι με το οποίο φούρνιζαν το ψωμί

ΛΑΔΙ

Κιούπια

ΦΑΓΗΤΟ – ΣΚΕΥΗ

Ο τέντζερης

Το τηγάνι

Το ταψί

Το φτσέλι

Η βεδούρα

ΓΙΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ ΦΑΓΗΤΟΥ

Λοκανίστρα: Ειδικό χωνί με το οποίο γέμιζαν τα χοιρινά λουκάνικα

Τσιγγέλια: Ξύλινα άγγιστρα για να καπνίζουν το χοιρινό

Η Κάδη: Ξύλινο ψηλόλιγνο κυλινδρικό δοχείο, όπου χτυπούσαν το γάλα για να γίνει βούτυρο

ΦΩΣ

Η λάμπα πετρελαίου

Το λυχνάρι

ΦΩΤΙΑ

Η Μασιά

Η ξυλογαϊδάρα

Η σιδεροστιά

Το φυσερό

Τα σίδερο με κάρβουνα

ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΓΙΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ & ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΔΟΥΛΕΙΕΣ

ΚΟΠΗ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΞΥΛΩΝ

Τσεκούρι

Κλαδευτήρι

Πριόνι

Κόφτρα για κόψιμο κορμών: Μακριά πριονωτή κορδέλα με πιάστρες από τις δύο άκρες. Την χρησιμοποιούσαν 2 άνδρες που κρατώντας την μια άκρη ο καθένας και τραβώντας έκοβαν με αυτό τον τρόπο σε κομμάτια μεγάλους κορμούς δέντρων

Αμπάρα για κάθετο κόψιμο ξύλων

Αρίδι: Εργαλείο για να τρυπάζει το ξύλο

Πλάνη

Σφυρί, κάβουρας, πένσα

Ο Κουταλογλύφτης: Εργαλείο με το οποίο που σκάβανε το ξύλο για να φτιάξουνε κουτάλες

ΣΚΑΨΙΜΟ

Κασμάς

Αξίνα

Ξινάρι

Φτυάρι

ΟΡΓΩΜΑ

Ζυγός για βόδια

Ζυγός για μουλάρια ( 2πλός και απλός )

Αλέτρια

Ξύλινο δίφτερο

Σιδερένιο μονόφτερο

Σβάρνα

ΘΕΡΟΣ – ΑΛΩΝΙΣΜΑ

Δρεπάνι

Χαράρια: Πλέγμα από λεπτά ξύλα και σχοινιά για την μεταφορά του σανού.

Δικράνι: Ξύλινη τρίαινα για το γύρισμα του αλωνιού, το λίχνισμα του σταριού, και την μεταφορά σανού για τα ζώα.

Δρυμόνι: Μεγάλο κόσκινο που χρησιμοποιούσαν για να περάσουν το σιτάρι,- μετά το αλώνισμα και το λίχνισμα-, για να καθαρίσει από τα τελευταία άγανα και πετρούλες.

Μύλος για το σιτάρι: 2 πέτρες που γυρίζοντας έτριβαν το σιτάρι ή το καλαμπόκι

ΑΜΠΕΛΙ / ΤΡΥΓΟΣ

Κειαφιστήρι

Ψικαστήρα

Κόφες: Μεγάλα κοφίνια για το μάζεμα των σταφυλιών

Τσιφιλιά: Ξύλινη κατασκευή με την οποία συμπίεζαν τα στέμφυλα ( = τα πατημένα σταφύλια -υπόλοιπα από το πατητήρι ) για να βγάλουν το υπόλοιπο του χυμού τους

Βαρέλι

ΣΥΚΑ

Καλαμωτή: Εδώ έλιαζαν τα σύκα. Παλιότερα τις χρησιμοποιούσαν και για την εκτροφή των μεταξοσκωλήκων.

ΖΩΝΤΑΝΑ

Σεντράνι ή Σιαντράνι: Εδώ ξύνανε τα νύχια των μουλαριών

Σαμάρι

Μπαϊλτούμια: Τα πέτσινα ζωνάρια και λουριά που στηρίζαν το σαμάρι

Φούμωτρο

Λαιμαργιά για το όργωμα

Κουλούρα για το αλώνι

Χαλινάρι

Τροκάνια

Σπηρούνια

Προβατοψαλίδα

ΔΙΑΦΟΡΑ

Το στατέρι

Η πλάστιγγα

Το καλούπι για τα κεραμίδια

Το εργαλείο για εργασίες τσαγγάρη

Πηγή: tourkoleka.gr

Θεοφάνεια: Τα έθιμα και οι παραδόσεις που κρατάνε μέχρι σήμερα

Θεοφάνεια: Τα έθιμα και οι παραδόσεις που κρατάνε μέχρι σήμερα

Κάθε χρόνο γιορτάζονται τα Θεοφάνεια, η μεγάλη γιορτή του Χριστιανισμού, σε ανάμνηση της βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο.

Ποια είναι όμως τα έθιμα που τελούνται σήμερα;

Κάλαντα των Φώτων. Ψάλλονται από τα παιδιά την παραμονή της εορτής σε πολλές παραλλαγές. Οι περισσότερες αρχίζουν με τους στίχους: «Σήμερα είν' τα Φώτα και ο φωτισμός / και χαρά μεγάλη και αγιασμός…»

Ανέλκυση του Σταυρού (το «πιάσιμο του Σταυρού») από κολυμβητές, τους λεγόμενους Βουτηχτάδες, κατά την τελετή της Κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού. Νεαρά, κυρίως, άτομα βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν πρώτα τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία του ιερωμένου, αλλά και να δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους. Στον Πειραιά απαγορεύτηκε από τα προπολεμικά χρόνια η ανέλκυση του Σταυρού από βουτηχτές, έπειτα από μια θανάσιμη συμπλοκή μεταξύ τους. Στις μέρες μας, η ανέλκυση γίνεται από τον Επίσκοπο με την κορδέλα που φέρει ο Σταυρός.

Αγιασμός των οικιών από τους ιερείς. Στην Ελλάδα ο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά την παραμονή των Θεοφανίων και λέγεται «Μικρός Αγιασμός» ή «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση». Με την Πρωτάγιαση, ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό «αγιάζει» ή «φωτίζει» (ραντίζει) τους χώρους των σπιτιών για να φύγει μακριά κάθε κακό. Παλαιότερα, οι λαϊκές δοξασίες συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι με την έλευση του ιερέα, κραυγάζοντας: «Φύγετε να φύγουμε κι έφτασε ο τρουλόπαπας με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του!»

Σύμφωνα με το sansimera, η γιορτή των Θεοφανίων περικλείει άλλωστε και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Ο Αγιασμός στη χώρα μας έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και της απαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία λατρεία.

Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη λαϊκή πίστη, δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες. Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά τη κατάδυση τρέχουν στις παραλίες ή στις όχθες ποταμών και λιμνών για να πλύνουν τα αγροτικά τους εργαλεία, ακόμη και εικονίσματα. Κατά τη λαϊκή δοξασία, ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αρχική δύναμη και αξία τους, που την αποκτούν όμως εκ νέου από το αγιασμένο νερό. Αυτή ακριβώς η διαδικασία δεν αποτελεί παρά επιβίωση της αρχαίας αθηναϊκής γιορτής των «Πλυντηρίων».

Στην ανατολική Μακεδονία ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εορτασμός των Θεοφανίων στη Δράμα με πληθώρα εκδηλώσεων και δρώμενων. Σκοπός τους είναι η εξασφάλιση της καλοχρονίας, δηλαδή η καλή υγεία και η πλούσια γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή. Μαύρες κάπες, δέρματα ζώων, μάσκες, κουδούνια και θόρυβοι, στάχτη και σταχτώματα, χοροί και αγερμοί, αναπαράσταση οργώματος και σποράς, πλούσιο φαγοπότι και ευχές επιδιώκουν να επενεργήσουν στην καρποφορία της φύσης.

Σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων από την πόλη της Δράμας βρίσκεται το Μοναστηράκι, όπου κάθε χρόνο την ημέρα των Θεοφανίων, αναβιώνει το έθιμο των Αράπηδων. Έχει τις ρίζες του στην αρχαία ελληνική θρησκεία και πιο συγκεκριμένα στις διονυσιακές τελετές, ενώ έχει δεχτεί και χριστιανικές επιρροές. Οι Αράπηδες είναι μια εθιμική παράσταση (δρώμενο) με έντονα την υπερβολή, το μαγικό και το λατρευτικό στοιχείο, στην οποία συμμετέχουν οι κάτοικοι της περιοχής. Το ίδιο έθιμο συναντάμε επίσης και στα χωριά Βώλακας, Πετρούσα και Ξηροπόταμος. Αναβιώνει επίσης κάθε χρόνο και στη Νίκησιανη του Δήμου Παγγαίου στο νομό Καβάλας.

Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα των Θεοφανίων, τα «ραγκουτσάρια», αναβιώνει κάθε χρόνο στην πόλη της Καστοριάς, όπου οι κάτοικοι μεταμφιέζονται για να ξορκίσουν το κακό.

Στην Χαλκιδική τηρούνται τα έθιμα της Καμήλας (Γαλάτιστα) και των Φωταράδων (Παλαιόκαστρο), ένα χορευτικό δρώμενο, που εκτυλίσσεται στην πλατεία του χωριού.

Το «γιάλα - γιάλα» αναβιώνει στην Ερμιόνη της Αργολίδας πάνω από 50 χρόνια. Ανάλογα έθιμα επιβιώνουν και σε πολλά ψαροχώρια της περιοχής, όπως στο Πόρτο Χέλι και την Κοιλάδα. Τα ξημερώματα των Φώτων, τα αγόρια που πρόκειται τη νέα χρονιά να παρουσιαστούν στο στρατό, συγκεντρώνονται, γευματίζουν όλοι μαζί και έπειτα γυρνούν σε όλα τα σπίτια της περιοχής από σοκάκι σε σοκάκι, φορώντας παραδοσιακές ναυτικές φορεσιές και τραγουδώντας το «γιάλα - γιάλα». Την παραμονή των Φώτων οι κάτοικοι στολίζουν της βάρκες τους με φοίνικες, νεραντζιές και μυρτιές, τις οποίες δένουν στο λιμάνι πριν την καθιερωμένη βουτιά.

Στην Λευκάδα τηρείται το έθιμο «των πορτοκαλιών». Οι πιστοί βουτούν στη θάλασσα τα πορτοκάλια που κρατούν στα χέρια τους και τα οποία είναι δεμένα μεταξύ τους με σπάγκο. Έπειτα τα παίρνουν στο σπίτι τους για ευλογία και αφήνουν ένα από αυτά για ένα ολόκληρο χρόνο στα εικονίσματα του σπιτιού. Πριν την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού, ρίχνουν στη θάλασσα τα παλιά πορτοκάλια.

Πηγή: news247.gr 

Έθιμα Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς στην Κρήτη

Έθιμα Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς στην Κρήτη

Όπως σε όλα τα μέρη της Ελλάδας, έτσι και η Κρήτη έχει τα δικά της έθιμα Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς. Ας δούμε μερικά από αυτά:

Ξυγκόπιτες

Την προπαραμονή των Χριστουγέννων, στα χωριά της ανατολικής Κρήτης γιορτάζεται η μέρα των Αγίων Δέκα. Στα πλαίσια των εορτασμών, έσφαζαν γουρούνια, τα οποία όλο το χρόνο τα τάιζαν με βελανίδια, χουμά και αποφάγια και χρησιμοποιούσαν το λίπος τους, το οποίο αποκαλείται γλίνα, ως βούτυρο και έφτιαχναν την λεγόμενη ξυγκόπιττα.

Ο χοίρος των Χριστουγέννων

Στην Κρήτη παλιότερα ήταν έθιμο να μεγαλώνει κάθε οικογένεια στο χωριό ένα γουρούνι, το «χοίρο», όπως το έλεγαν. Ο χοίρος σφαζόταν την παραμονή των Χριστουγέννων κι ήταν το κύριο Χριστουγεννιάτικο έδεσμα. Τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων, οι χωρικοί έκοβαν το κρέας του χοίρου και έφτιαχναν:

• λουκάνικα

• απάκια: καπνιστό κρέας

• πηχτή (τσιλαδιά): αφαιρείται κάθε ίχνος κρέατος από το κεφάλι του γουρουνιού και όλα μαζί βράζονται. Ο ζωμός με ειδική προετοιμασία μετατρέπεται σε πηχτό ζελέ που μέσα του βρίσκονται τα κομμάτια του κρέατος.

• σύγλινα, δηλαδή το κρέας του γουρουνιού κομμένο σε μικρά κομμάτια, που το έψηναν και το έβαζαν σε μεγάλα δοχεία και το κάλυπταν με το λιωμένο λίπος του ζώου. Το λίπος έπηζε μόλις έχανε τη θερμότητα του και το κρέας μπορούσε να διατηρηθεί έτσι για αρκετούς μήνες.

• ομαθιές, τα έντερα του χοίρου γεμισμένα με ρύζι, σταφίδες και κομματάκια συκώτι.

• τσιγαρίδες, κομμάτια μαγειρεμένου λίπους με μπαχαρικά που το έτρωγαν με ζυμωτό ψωμί για κολατσιό στην εξοχή, όταν μάζευαν τις ελιές.

Ο χοίρος των Χριστουγέννων ήταν η βασική πηγή κρέατος για αρκετές εβδομάδες. Φυσικά αναφερόμαστε σε μια δίαιτα εξαιρετικά φτωχή σε κρέας, την περίφημη διατροφή της Κρήτης (Μεσογειακή Διατροφή), που χάριζε στους Κρητικούς των παλιότερων δεκαετιών υγεία και μακροζωία.

Τίποτα δεν πήγαινε χαμένο από το χοίρο των Χριστουγέννων, για κάθε κομμάτι του ζώου υπήρχε κάποια χρήση. Ακόμα κι αυτή η ουροδόχος κύστη, η «φούσκα» όπως λέγεται, πλενόταν και καθαριζόταν και μετά φουσκωνόταν και γινόταν μπάλα, πολύτιμο δώρο για τα παιδιά της εποχής εκείνης.

Το έθιμο των «αέρηδων»

Παλιότερα, από την παραμονή των Χριστουγέννων οι γεωργοί, οι βοσκοί και οι ναυτικοί έλεγαν «πώς παλεύουν οι καιροί και οι αέρηδες, ποιος θα γεννηθεί και ποιος θα βαπτισθεί». Όποιος γεννηθεί, όποιος αέρας δηλαδή υπερισχύσει την ημέρα των Χριστουγέννων, ο ίδιος θα κρατήσει μέχρι των Φώτων και για το μεγαλύτερο μέρος του καινούριου χρόνου.

«Χριστόψωμο»

Όπως σε πολλά μέρη της Ελλάδας, έτσι και στην Κρήτη, το Χριστόψωμο κυριαρχεί στην εορταστική κουζίνα και η παράδοση λέει ότι, κατά το ζύμωμά του, οι νοικοκυρές της Κρήτης τραγουδάνε «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει».

Το παραδοσιακό, αυτό, κρητικό γλυκό ψωμί το στολίζουν με ξόμπλια. Αυτά τα στολίδια συμβολίζουν αλέτρια, ζώα, πουλιά, γεννήματα της γης (γεωργική χώρα) ή πιο απλά με έναν σταυρό που συμβολίζει το μαρτύριο που έρχεται.

Στην παλιά Κρήτη πρόσεχαν ιδιαίτερα τα ζώα τους, τα οποία είχαν μερίδα και στο Χριστόψωμο. Έτριβαν ένα χριστόψωμο, το ανακάτευαν με τα πίτουρα και το έδιναν στα ζώα να το φάνε, για να ευλογηθούν κι αυτά. Έπαιρναν κι ένα ρίφι ή πρόβατο στο σπίτι τους γιατί θεωρούσαν πως είναι ευλογημένα μια και ήταν τα ζώα που ζέσταιναν με την ανάσα τους τη φάτνη.

Η πέτρα στο σπίτι

Κάθε πρωί Πρωτοχρονιάς, χαράματα και μόλις κτυπούσε η “πρώτη καμπάνα”, όλοι μικροί – μεγάλοι, σηκώνονταν, έκαναν τρείς φορές το σταυρό τους, και χωρίς να μιλήσουν, έβαζαν τα γιορτινά τους, έβγαιναν έξω από το σπίτι, έπαιρναν από μια πέτρα ο καθένας τους, όσο μεγαλύτερη μπορούσε, και την έφερναν μέσα στο σπίτι.

Μετά από αυτό, ο καθένας, καθόταν στην πέτρα που μόλις είχε φέρει και έλεγαν τη φράση : “Κλού -Κλού στα ορνίθια μας, καλοχρονιά στα σπίτια μας, όσο βάρος έχει η πέτρα τούτη, τόσο χρυσάφι και ασήμι να μπει στα σπίτια μας”.

Μετά από αυτό σηκώνονταν ο καθένας έκανε το σταυρό του 3 φορές, καλημέριζαν τους υπολοίπους και τα παιδιά έπρεπε να φιλήσουν το χέρι των γονιών τους και μετά πήγαιναν στην Εκκλησία για τη λειτουργία.

Στην επιστροφή από την Εκκλησία, έμπαινε πρώτος στο σπίτι ο πρωτότοκος και μετά οι υπόλοιποι. Οι πέτρες έμεναν μέσα στο σπίτι, στο ίδιο μέρος που είχαν τοποθετηθεί, επί οκτώ μέρες.

Την όγδοη μέρα έπιανε ο καθένας την πέτρα του και αφού έκανε το σταυρό του 3 φορές, την πήγαινε πάλι έξω από το σπίτι. Αυτό το έθιμο γινόταν απαραίτητα κάθε Πρωτοχρονιά κι έφερνε στο σπίτι “γούρι”, ευτυχία, αγάπη, γαλήνη και ειρήνη.

Το έθιμο της Κρεμύδας ή ασκελετούρας

Το σκυλοκρέμμυδο ή κρεμμύδα ή ασκελετούρα είναι συνηθισμένο φυτό στην Κρήτη. Φυτρώνει άγριο και μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι. Τα ζώα δεν το τρώνε γιατί έχει δηλητήριο, που μπορεί να προκαλέσει δερματικό ερεθισμό από επαφή. Ακόμα και να το βγάλεις απ’ τη γη και να το κρεμάσεις, δεν παύει να βγάζει νέα φύλλα και άνθη. Ο λαός πιστεύει ότι αυτή τη μεγάλη ζωτική του δύναμη μπορεί να τη μεταδώσει σε έμψυχα και άψυχα, γι’ αυτό την πρωτοχρονιά κρεμούν την ασκελετούρα στα σπίτια τους. Πρόκειται για αρχαίο έθιμο καλοτυχίας που αναφέρεται ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ., αλλά σήμερα τείνει να εγκαταλειφθεί.

Καλή χέρα

Μερικές δεκαετίες παλιότερα, η «καλή χέρα» ήταν το μόνο δώρο που έπαιρναν τα παιδιά την Πρωτοχρονιά και σε πολλές περιπτώσεις ήταν απλά ένα κέρασμα μια κι ούτε χρήματα υπήρχαν πολλά, αλλά ούτε μαγαζιά με παιγνίδια. Αργότερα, συνηθιζόταν να δίνεται ένα χρηματικό ποσό σαν δώρο σε παιδιά που επισκέπτονταν κάποιο συγγενικό σπίτι την Πρωτοχρονιά – συνήθως εγγόνια ή ανίψια.

Πηγή:

ellinismosonline.gr

cretanmagazine.gr

 

 

Ο Ιανουάριος στην Παράδοση

Ο Ιανουάριος στην Παράδοση

Ο Ιανουάριος, ή Γενάρης είναι ο πρώτος μήνας του πολιτικού έτους και ανήκει στην εποχή του Χειμώνα κατά το Γρηγοριανό ημερολόγιο.

Είναι ο πέμπτος μήνας του χριστιανικού έτους, του καλούμενου ενιαυτού, και άλλοτε ο ενδέκατος του ρωμαϊκού ημερολογίου, περιλαμβάνοντας 31 ημέρες (εικοσιτετράωρα) έχοντας κατά μέσον όρο χρόνο ημέρας 10 ώρες, και χρόνο νύκτας 14 ώρες.

Ο Ιανουάριος αντιστοιχεί κατά το πρώτο ήμισυ με τον Ποσειδεώνα και κατά το έτερο με τον Γαμηλιώνα του αρχαίου ελληνικού αττικού ημερολογίου, καθώς επίσης με τον Σαββάθ των Εβραίων και τον Τωβί των Αιγυπτίων.

Η πρώτη μέρα του μήνα και πρώτη ημέρα του χρόνου, είναι γνωστή ως Πρωτοχρονιά.

Ονομασίες

Ο Ιανουάριος πήρε το όνομά του από τον Ιανό, θεό κάθε αρχής στη ρωμαϊκή μυθολογία. Όπως αναφέρει σχετικά και ο Ηλίας Αναγνωστάκης:

…ο Ιανός ήταν θεός δίμορφος, που παριστάνεται πότε με κλειδιά ή με τριακόσιες ψήφους στο δεξί του χέρι και εξήντα πέντε στο αριστερό, όσες οι μέρες του ενιαυτού. Εκαλείτο δε και «Αιωνάριος» αντί Ιανουάριος, επειδή τον θεωρούσαν του αιώνος πατέρα. Είχαν μάλιστα οριστεί δώδεκα πρυτάνεις να τον υμνούν και υπήρχε δωδεκάβωμον στο ναό του, όσοι και οι μήνες του έτους.

— Ηλίας Αναγνωστάκης

Ο Ιανουάριος, ωστόσο, δεν ήταν ανέκαθεν ο πρώτος μήνας του έτους για τους Ρωμαίους. Στα πρώτα χρόνια της ιστορίας τους, πρώτος μήνας ήταν ο Μάρτιος, από το όνομα του πολεμικού θεού τους Mars-Martis (δηλαδή του Άρη των Ελλήνων). Πρωτοχρονιά ήταν τότε η πρώτη Μαρτίου, η οποία εξακολούθησε να γιορτάζεται και στα κατοπινά χρόνια. Και επειδή θυμούνταν πως αυτή ήταν η αρχική τους πρωτοχρονιά, την έλεγαν πάτριον. Ο Ιανουάριος έγινε πρώτος μήνας αργότερα, όταν ο μυθικός βασιλιάς των Ρωμαίων Νούμας Πομπίλιος οργάνωσε το ημερολόγιο με βάση τον ήλιο.

Στον Ιανουάριο ο λαός μας έχει δώσει διάφορες ονομασίες, όπως το Γενάρης επειδή τότε γεννούν τα γιδοπρόβατα, και Μεσοχείμωνας επειδή είναι ο μεσαίος από τους μήνες του χειμώνα, όπως δηλώνει και η παροιμία «ως τα’ Αϊ-Γιαννιού, τρυγόνα, είναι η φούρια του χειμώνα». Είναι επίσης και ο μήνας με το λαμπρότερο φεγγάρι: «Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα μέρα μοιάζει». Ονομάζεται και Γατόμηνας επειδή στη διάρκειά του ζευγαρώνουν οι γάτες, και Μεγάλος μήνας ή Τρανός μήνας ή Μεγαλομηνάς γιατί είναι ο πρώτος μήνας του έτους και σε αντιδιαστολή με τον Φεβρουάριο, που είναι «κουτσός» (Κουτσοφλέβαρος). Οι αλκυονίδες ημέρες τού έχουν δώσει και την ονομασία «γελαστός», αλλά είναι επίσης γνωστός και ως «κλαδευτής»: «Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μη γυρεύεις». Άλλες ονομασίες: Γενολοήτης (επειδή αυτόν τον μήνα γεννοβολούν τα κοπάδια), Κρυαρίτης γιατί τον μήνα αυτόν οι θερμοκρασίες ειναι χαμηλές. Ο Ιανουάριος ονομάζεται επίσης Καλαντάρης.

Μία από τις ωραιότερες δημώδεις ελληνικές παροιμίες για τον Γενάρη είναι:

Να ΄μουν το Μάη γάιδαρος

και τον Απλίλ΄ κριάρι (ή σκύλος τον Αλωνάρη)

ούλο το χρόνο κόκορας

και γάτος τον Γενάρη.

Ενώ σε μια άλλη παραλλαγή αναφέρεται

Να ΄μουν το Μάη γάιδαρος

τον Αύγουστο κριάρι

όλο το χρόνο κόκορας

και γάτος τον Γενάρη.

Λαογραφία

Ο Ιανουάριος είναι επίσης γνωστός και ως καλαντάρης από τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και τα δώρα των Καλενδών του Ιανουαρίου. Τα δώρα αυτά είναι το σημερινό «δώρο των Χριστουγέννων», ο 13ος μισθός, ο οποίος στη Βυζαντινή εποχή ήταν πράγματι δώρο κι όχι μισθός. Όπως αναφέρει ο Σπύρος Τραϊανός τα δώρα αυτά είχαν την εξής προέλευση:

`Με την αρχή του χρόνου άρχιζε η θητεία των υπάτων, οι οποίοι σε σχετική πομπή στους δρόμους σκορπούσαν νομίσματα, που αρχικώς ήσαν χρυσά, αλλά αργότερα, επί Ιουστινιανού, περιορίστηκαν σε αργυρά. Μικρά νομίσματα συνέλεγαν όμως και τα παιδιά, που περιέρχονταν τα σπίτια συγγενών και φίλων για να ευχηθούν. Έτσι γεννήθηκαν τα «Κάλαντα», που φθάνουν μέχρι τις μέρες μας, αλλά αφετηρία τους υπήρξαν οι Καλένδες του Ιανουαρίου, άσχετα αν σταδιακά επεκτάθηκαν από τα παιδιά σε όλες τις εορταστικές ημέρες του Δωδεκαήμερου.

— Σπύρος Τραϊανός

Οι ρίζες άλλωστε πολλών από τα έθιμα του Δωδεκαήμερου ανάγονται στους χρόνους που γιορτάζονταν η «Χειμερινή τροπή» του Ήλιου που σημάδευε την αρχή της εποχής του χειμώνα. Οι γιορτές αυτές έπαιρναν πανηγυρικό χαρακτήρα και είχαν κατακτήσει ολόκληρο τον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Άρχιζαν με τα Βρουμάλια από τις 24 Νοεμβρίου έως τις 17 Δεκεμβρίου και ακολουθούσαν τα Σατουρνάλια (στην Ελλάδα τα Κρόνια) από τις 18 έως τις 24 Δεκεμβρίου και ήταν η αρχαιότερη γιορτή των Ρωμαίων την οποία απέδιδαν στον Ρωμύλο ή στους Πελασγούς. Ξεχώρισε όμως από τις άλλες αγροτικές γιορτές τους το 217 π.Χ. Κατά την κεντρική ημέρα της γιορτής του «αηττήτου ηλίου», στις 25 Δεκεμβρίου, εορταζόταν το γεγονός της τροπής του Ήλιου, που άρχιζε και πάλι να ανεβαίνει στον ουρανό, να μεγαλώνουν οι ημέρες, και μαζί τους οι ζωογόνες ακτίνες του Ήλιου ξανάκαναν τη Γη να καρποφορήσει. Την 1η Ιανουαρίου γιορτάζονταν οι Καλένδες, στις 3 τα Βότα, στις 4 τα Λορεντάλια και στις 7 Ιανουαρίου τελείωνε η περίοδος αυτή των εορτών.

Όπως αναφέρει ο Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης:

Βασιλόπιτα

Η τοποθέτηση στις μέρες των πανηγυρισμών αυτών, της Γέννησης, της Περιτομής και της Βάφτισης του Χριστού δεν έσβησε αρχέγονες λατρευτικές αναμνήσεις και μακροχρόνιες συνήθειες. Έτσι, στο Δωδεκαήμερο συναντούμε έθιμα χριστιανικά μαζί και παγανιστικά να συμπορεύονται αρμονικά σε μια καμπή του χρόνου κρίσιμη για την ευετηρία, την καλοχρονιά, στην ευρύτερη διάσταση της πλούσιας παραγωγής και της καλής υγείας… Χαρακτηριστικό του πνεύματος της Πρωτοχρονιάς είναι το γνωστό ποδαρικό, που σε αρκετά μέρη παίρνει μορφή πραγματικής μαγικοδεισιδαιμονικής τελετουργίας…. Άλλο σύμβολο της μέρας είναι η βασιλόπιτα, που, με πολλές μορφές και διάφορους τρόπους παρασκευής, είναι παρούσα σε όλα τα σπίτια, σε χωριά και πόλεις…. Πέρα όμως από κάθε άλλο έθιμο λιγότερο ή περισσότερο γνωστό, το πνεύμα του Δωδεκαημέρου χαρακτηρίζει το δρώμενο των μεταμφιέσεων… που έδωσαν το ενδόσιμο στη φαντασία του λαού να πλάσει τους καλικαντζάρους… όντα δαιμονικά, για τα οποία υπήρχε τόσο πλούσια παράδοση, όση για κανένα άλλο δημιούργημα της νεοελληνικής μυθοπλασίας.

— Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης

Εορτές τον Ιανουάριο

Εκτός από τα έθιμα πλούσιο είναι και το εορτολόγιο του Ιανουαρίου αρχίζοντας με την γιορτή του Αγίου Βασιλείου και της Περιτομής του Χριστού την πρώτη του μήνα και τελειώνοντας με την γιορτή των Τριών Ιεραρχών στα τέλη του. Ενδιάμεσα έχουμε την γιορτή των Θεοφανίων (στις 6), του Αϊ-Γιάννη (στις 7), του Αγίου Γρηγορίου (στις 25) αλλά και τις εορτές των δύο μεγάλων αγίων του πρώιμου αιγυπτιακού χριστιανισμού: του Μεγάλου Αντωνίου (στις 17) και του Αθανασίου (στις 18).

ΠηγέςΣιμόπουλος, Διονύσης Π. Οι Μήνες Ιανουάριος και Φεβρουάριος, Γεωτρόπιο Ελευθεροτυπίας, Τεύχος 507 (2 Ιανουαρίου 2010)

Συλλογικό (Επιμέλεια: Κωστής Γιούργος), Αφιέρωμα: Ιανουάριος, ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ Καθημερινής, 31 Δεκεμβρίου 2000

Πηγή: el.wikipedia.org